Раздел «Фонетика и графика»
Выпускник научится:
различать звуки и буквы;
характеризовать звуки русского языка: гласные ударные/безударные; согласные твёрдые/мягкие, парные/непарные твёрдые и мягкие; согласные звонкие/глухие, парные/непарные звонкие и глухие;
знать последовательность букв в русском алфавите, пользоваться алфавитом для упорядочивания слов и поиска нужной информации.
Выпускник получит возможность научиться проводить фонетико-графический (звуко-буквенный) разбор слова самостоятельно по предложенному в учебнике алгоритму, оценивать правильность проведения фонетико-графического (звуко-буквенного) разбора слов.
Выпускник получит возможность научиться:
соблюдать нормы русского литературного языка в собственной речи и оценивать соблюдение этих норм в речи собеседников (в объёме представленного в учебнике материала);
находить при сомнении в правильности постановки ударения или произношения слова ответ самостоятельно (по словарю учебника) либо обращаться за помощью к учителю, родителям и др.
Раздел «Состав слова (морфемика)»
Выпускник научится:
различать изменяемые и неизменяемые слова;
различать родственные (однокоренные) слова и формы слова;
находить в словах окончание, корень, приставку, суффикс.
Выпускник получит возможность научиться разбирать по составу слова с однозначно выделяемыми морфемами в соответствии с предложенным в учебнике алгоритмом, оценивать правильность проведения разбора слова по составу.
Выпускник научится:
выявлять слова, значение которых требует уточнения;
определять значение слова по тексту или уточнять с помощью толкового словаря.
Выпускник получит возможность научиться:
подбирать синонимы для устранения повторов в тексте;
подбирать антонимы для точной характеристики предметов при их сравнении;
различать употребление в тексте слов в прямом и переносном значении (простые случаи);
оценивать уместность использования слов в тексте;
выбирать слова из ряда предложенных для успешного решения коммуникативной задачи.
Выпускник научится:
определять грамматические признаки имён существительных — род, число, падеж, склонение;
определять грамматические признаки имён прилагательных — род, число, падеж;
определять грамматические признаки глаголов — число, время, род (в прошедшем времени), лицо (в настоящем и будущем времени), спряжение.
Выпускник получит возможность научиться:
проводить морфологический разбор имён существительных, имён прилагательных, глаголов по предложенному в учебнике алгоритму; оценивать правильность проведения морфологического разбора;
находить в тексте такие части речи, как личные местоимения и наречия, предлоги вместе с существительными и личными местоимениями, к которым они относятся, союзы и, а, но, частицу не при глаголах.
Выпускник научится:
различать предложение, словосочетание, слово;
устанавливать при помощи смысловых вопросов связь между словами в словосочетании и предложении;
классифицировать предложения по цели высказывания, находить повествовательные/побудительные/вопросительные предложения;
определять восклицательную/невосклицательную интонацию предложения;
находить главные и второстепенные (без деления на виды) члены предложения;
выделять предложения с однородными членами.
Выпускник получит возможность научиться:
различать второстепенные члены предложения — определения, дополнения, обстоятельства;
выполнять в соответствии с предложенным в учебнике алгоритмом разбор простого предложения (по членам предложения, синтаксический), оценивать правильность разбора;
различать простые и сложные предложения.
Содержательная линия «Орфография и пунктуация»
Выпускник научится:
применять правила правописания (в объёме содержания курса);
определять (уточнять) написание слова по орфографическому словарю;
безошибочно списывать текст объёмом 80—90 слов;
писать под диктовку тексты объёмом 75—80 слов в соответствии с изученными правилами правописания;
проверять собственный и предложенный текст, находить и исправлять орфографические и пунктуационные ошибки.
Выпускник получит возможность научиться:
осознавать место возможного возникновения орфографической ошибки;
подбирать примеры с определённой орфограммой;
при составлении собственных текстов перефразировать записываемое, чтобы избежать орфографических и пунктуационных ошибок;
при работе над ошибками осознавать причины появления ошибки и определять способы действий, помогающих предотвратить её в последующих письменных работах.
Содержательная линия «Развитие речи»
Выпускник научится:
оценивать правильность (уместность) выбора языковых и неязыковых средств устного общения на уроке, в школе, в быту, со знакомыми и незнакомыми, с людьми разного возраста;
соблюдать в повседневной жизни нормы речевого этикета и правила устного общения (умение слышать, точно реагировать на реплики, поддерживать разговор);
выражать собственное мнение, аргументировать его с учётом ситуации общения;
самостоятельно озаглавливать текст;
составлять план текста;
сочинять письма, поздравительные открытки, записки и другие небольшие тексты для конкретных ситуаций общения.
Выпускник получит возможность научиться:
создавать тексты по предложенному заголовку;
подробно или выборочно пересказывать текст;
пересказывать текст от другого лица;
составлять устный рассказ на определённую тему с использованием разных типов речи: описание, повествование, рассуждение;
анализировать и корректировать тексты с нарушенным порядком предложений, находить в тексте смысловые пропуски;
корректировать тексты, в которых допущены нарушения культуры речи;
анализировать последовательность собственных действий при работе над изложениями и сочинениями и соотносить их с разработанным алгоритмом; оценивать правильность выполнения учебной задачи: соотносить собственный текст с исходным (для изложений) и с назначением, задачами, условиями общения (для самостоятельно создаваемых текстов);
соблюдать нормы речевого взаимодействия при интерактивном общении (sms-сообщения, электронная почта, Интернет и другие виды и способы связи).
Литературное чтение по русскому языку
Выпускники начальной школы осознают значимость чтения для своего дальнейшего развития и для успешного обучения по другим предметам. У них будет формироваться потребность в систематическом чтении как средстве познания мира и самого себя.
Младшие школьники будут учиться полноценно воспринимать художественную литературу, эмоционально отзываться на прочитанное, высказывать свою точку зрения и уважать мнение собеседника. Они получат возможность воспринимать художественное произведение как особый вид искусства, соотносить его с другими видами искусства, познакомятся с некоторыми коммуникативными и эстетическими возможностями русского языка, используемыми в художественных произведениях.
К концу обучения в начальной школе будет обеспечена готовность детей к дальнейшему обучению, достигнут необходимый уровень читательской компетентности, речевого развития, сформированы универсальные действия, отражающие учебную самостоятельность и познавательные интересы.
Школьники научатся вести диалог в различных коммуникативных ситуациях, соблюдая правила речевого этикета, участвовать в обсуждении прослушанного (прочитанного) произведения. Они будут составлять несложные монологические высказывания о произведении (героях, событиях); устно передавать содержание текста по плану; составлять небольшие тексты повествовательного характера с элементами рассуждения и описания. Выпускники научатся декламировать (читать наизусть) стихотворные произведения. Они получат возможность научиться выступать перед знакомой аудиторией (сверстников, родителей, педагогов) с небольшими сообщениями, используя иллюстративный ряд (плакаты, презентацию).
Выпускники начальной школы приобретут первичные умения работы с учебной и научно-популярной литературой, будут находить и использовать информацию для практической работы.
Выпускники овладеют основами коммуникативной деятельности, на практическом уровне осознают значимость работы в группе и освоят правила групповой работы.
Виды речевой и читательской деятельности
Выпускник научится:
осознавать значимость чтения для дальнейшего обучения, саморазвития; воспринимать чтение как источник эстетического, нравственного, познавательного опыта; понимать цель чтения: удовлетворение читательского интереса и приобретение опыта чтения, поиск фактов и суждений, аргументации, иной информации;
читать со скоростью, позволяющей понимать смысл прочитанного;
различать на практическом уровне виды текстов (художественный, учебный, справочный), опираясь на особенности каждого вида текста;
читать (вслух) выразительно доступные для данного возраста прозаические произведения и декламировать стихотворные произведения после предварительной подготовки;
использовать различные виды чтения: ознакомительное, поисковое, выборочное; выбирать нужный вид чтения в соответствии с целью чтения;
ориентироваться в содержании художественного, учебного и научно-популярного текста, понимать его смысл (при чтении вслух и про себя, при прослушивании): определять главную мысль и героев произведения; тему и подтемы (микротемы); основные события и устанавливать их последовательность; выбирать из текста или
подбирать заголовок, соответствующий содержанию и общему смыслу текста; отвечать на вопросы и задавать вопросы по содержанию произведения; находить в тексте требуемую информацию (конкретные сведения, факты, заданные в явном виде);
использовать простейшие приёмы анализа различных видов текстов (делить текст на части, озаглавливать их; составлять простой план; устанавливать взаимосвязь между событиями, поступками героев, явлениями, фактами, опираясь на содержание текста; находить средства выразительности: сравнение, олицетворение, метафору, эпитет, определяющие отношение автора к герою, событию);
Без использования терминологии.
использовать различные формы интерпретации содержания текстов (формулировать, основываясь на тексте, простые выводы; понимать текст, опираясь не только на содержащуюся в нём информацию, но и на жанр, структуру, язык; пояснять прямое и переносное значение слова, его многозначность с опорой на контекст, целенаправленно пополнять на этой основе свой активный словарный запас; устанавливать связи, отношения, не высказанные в тексте напрямую, например, соотносить ситуацию и поступки героев, объяснять (пояснять) поступки героев, соотнося их с содержанием текста);
ориентироваться в нравственном содержании прочитанного, самостоятельно делать выводы, соотносить поступки героев с нравственными нормами;
передавать содержание прочитанного или прослушанного с учётом специфики научно-познавательного, учебного и художественного текстов в виде пересказа (полного, краткого или выборочного);
участвовать в обсуждении прослушанного/прочитанного текста (задавать вопросы, высказывать и обосновывать собственное мнение, соблюдать правила речевого этикета), опираясь на текст или собственный опыт.
Выпускник получит возможность научиться:
воспринимать художественную литературу как вид искусства;
предвосхищать содержание текста по заголовку и с опорой на предыдущий опыт;
выделять не только главную, но и избыточную информацию;
осмысливать эстетические и нравственные ценности художественного текста и высказывать суждение;
определять авторскую позицию и высказывать отношение к герою и его поступкам;
отмечать изменения своего эмоционального состояния в процессе чтения литературного произведения;
оформлять свою мысль в монологическое речевое высказывание небольшого объёма (повествование, описание, рассуждение): с опорой на авторский текст, по предложенной теме или отвечая на вопрос;
высказывать эстетическое и нравственно-этическое суждение и подтверждать высказанное суждение примерами из текста;
делать выписки из прочитанных текстов для дальнейшего практического использования.
Выпускник научится:
ориентироваться в книге по названию, оглавлению, отличать сборник произведений от авторской книги;
самостоятельно и целенаправленно осуществлять выбор книги в библиотеке по заданной тематике, по собственному желанию;
составлять краткую аннотацию (автор, название, тема книги, рекомендации к чтению) на литературное произведение по заданному образцу;
пользоваться алфавитным каталогом, самостоятельно пользоваться соответствующими возрасту словарями и справочной литературой.
Выпускник получит возможность научиться:
ориентироваться в мире детской литературы на основе знакомства с выдающимися произведениями классической и современной отечественной и зарубежной литературы;
определять предпочтительный круг чтения, исходя из собственных интересов и познавательных потребностей;
писать отзыв о прочитанной книге;
работать с тематическим каталогом;
Литературоведческая пропедевтика
Выпускник научится:
сравнивать, сопоставлять художественные произведения разных жанров, выделяя два-три существенных признака (отличать прозаический текст от стихотворного; распознавать особенности построения фольклорных форм: сказки, загадки, пословицы).
Выпускник получит возможность научиться:
сравнивать, сопоставлять различные виды текстов, используя ряд литературоведческих понятий (фольклорная и авторская литература, структура текста, герой, автор) и средств художественной выразительности (сравнение, олицетворение, метафора, эпитет);
создавать прозаический или поэтический текст по аналогии на основе авторского текста, используя средства художественной выразительности (в том числе из текста).
Выпускник научится:
читать по ролям литературное произведение;
создавать текст на основе интерпретации художественного произведения, репродукций картин художников, по серии иллюстраций к произведению или на основе личного опыта;
Без использования терминологии.
реконструировать текст, используя различные способы работы с «деформированным» текстом: восстанавливать последовательность событий, причинно-следственные связи.
Выпускник получит возможность научиться:
творчески пересказывать текст (от лица героя, от автора), дополнять текст;
создавать иллюстрации по содержанию произведения;
работать в группе, создавая инсценировки по произведению, сценарии, проекты;
создавать собственный текст (повествование – по аналогии, рассуждение – развёрнутый ответ на вопрос; описание – характеристика героя).
НОХЧИЙН МЕТТАН, ДЕШАРАН ЮЬХЬАНЦАРЧУ КЛАССАШНА
ПРОГРАММАШ
(1-4 кл.)
Юхьанцарчу юкъарадешаран школашна лерина НОХЧИЙН меттан йолу программаш
(Базисни планан 2-чу вариантаца йогIуш)
ДОВЗИЙТАРАН КЕХАТ
Нохчийн меттан дешаран предметан башхаллаш,
1алашонаш, декхарш
Юьхьанцара юкъарадешаран школа – мехала, керла, жоьпаллин мур бу беран дахарехь: хIокху школехь дIадолало диллина долу дешар, кхузахь шорло цуьнан гонахарчу дахарца йолу юкъаметтигаш, хийцало юкъараллин дарж а, ша –шен вовзийта оьшуш хилар а совдолу. ТIаьхьа хиндолчу дерриге а дешаран бух кхуллу юьхьанцарчу школашкахь. Юьхьанцарчу школехь нохчийн матто, кхечу предметаша санна, меттан Iилманан декъехь шен маьIница а йоккха меттиг дIалоцу. Цуьнан дешарца а, кхетамца кхиорехь а доккха маьIна ду.
Маттах лаьцна хаарш, барта а, йозанан а къамелан хаамаш караберзорца дешархойн таро хуьлу кхийолу дешаран предметаш а кхиамца Iамо, цуьнца цхьаь-на гонахарчу дахарх дозуш долу шайн хаарш шордан.
«Школана хьалха лаьтта декхарш кхочушдарехь Iаламат доккха маьIна ду ненан меттан, хIунда аьлча школо болх оцу маттахь дIаболорца караерзайо беро дахарехь гулйина а ненан маттахь билгалйолуш йолу а хьекъалан хазна. Оцу кийчачу буха тIехь школо дIахIоттабо ша кхидIа а бен болу болх, аьлча а дуьненах лаьцна болу берийн кхетам алсам а боккху, уьш гIиллакх-оьздангалла йолуш кхиорехь а царна дешар Iаморехь а дерриге а декхарш кхочуш а до.
Вайн школашкара дешархой юкъараллин пайдечу къинхьегамна а, нохчийн къоман беркате т1аьхье хинйолчу кепара а кечбаран декхарца цхьаьна царна нохчийн меттан хаамаш балар доккха маьIна долуш ду.
Юьхьанцарчу муьрехь ненан мотт хьехаран коьрта декхар ду къамелан гIуллакхан цхьадолу тайпанаш Iамор (кьамеле ладогIаррий, цунах кхетаррий; вистхила Iаморрий; дешаррий, йозий). Цул сов, оцу муьрехь ондда бух кхолла беза ненан маттахь вовшашца тIекаре хила хаарна, иза берашна хьехаран а, кхетош-кхиоран а коьрта гIирс хилар хаийтарна.
Цуьнца цхьаьна кхийолчу дешаран предметийн санна, не нан матто юьхьанцарчу муьрехь кхочушдан деза цхьадолу мехала юкъара гIуллакхаш а:
—дешархойн Iаламах а, юкъараллих а долу хааршший, Iилманан юьхьанцара кхетаммий кхиор;
логически а, васт хIотторан а ойла кхиор;
къинхьегаме а, цуьнца цхьаьна дешаре а болу лаам кхиор;
лакхарчу классашкахь кхиамца деша бераш кечдар;
гонахарчу дахарца йолу юкъаметтиг а, нахе йолу нийса дог-ойла а кхетош-кхиор».
Программин бухе ехкина х1ара принципаш:
-уьйран принцип, къамел кхиоран декъехь дешархой т1екаре хила 1амор шегара лоьхуш йолу;
- кхетамаллин принцип, мотт 1аморца доьзнарг кхетам болуш 1амор лоьхуш йолу.
Программо маттаца дозург практически карадерзо дезарг къастийна ца 1аш, меттан хиламаш, цара меттан системехь д1алоцучу меттиге хьаьжжина, хьалха-т1аьхьа уьш караберзор а тидаме эцна.
Нохчийн мотт 1аморехь дешархойн дешнийн барам совбаккхар а ду мехала. Жигара шех олуш болу дешнийн барам х1ора классехь билгалбеш тидаме эцнарг х1ара ду: оцу барамехь дешнаш берийн лексикехь хилахь, цара таро лур ю царна х1ора денна йоза - дешар 1аморан декъехь т1екаре хила. Юьхьанцарчу классийн дешархойн лексикийн барам 3000 гергга дош хила деза, царах 600 дош карадерзадо цара 1-чу классехь, 700-шолг1ачу классехь, 800-3-чу классехь, 850-4-чу классехь. Хьехархочо шен лаамехь церан барам совбоккхуш х1ора классехь юкъадало тарло кхин а 50-70 дош.
И дешнаш жигара карадерзор д1ахьо церан лексически цхьа маь1наш хилар а довзуьйтуш, омонимаш, синонимаш, антонимаш йовзийтарца, дешхьалхенийн, суффиксийн г1оьнца цхьана орамах керла дешнаш кхолларца.
Дешархошна бовзуьйту дешан фонетически, морфологически х1оттам, цара 1амадо коьрта къамелан дакъош а, церан грамматически категореш а, предложенехь оцу къамелан дакъоша кхочушден синтаксически г1уллакх а. Лексически а, грамматически декъехь дешнаш карадерзор деа шарахь д1ахьо.
Грамматически а, орфографически а материал программи юкъа ялийна х1ора т1ейог1учу классехь т1етт1а шоръяран, к1аргъяран, чолхеяккхаран хьесапехь.
Массо а кепара мотт 1аморан а, къамел кхиоран а г1уллакх кхочушдина самукъанечу, еша дог дог1учу тексташна а, упражненешна а т1ехь.
Программехь коьрта меттиг д1алоцу т1екаре хила 1аморан карадерзораш, шардарш кхиоран балхо. Барта къамел кхиор хила деза дешархойн коьртачу тидамехь уьш еша а, яздан а 1емачу хенахь а, грамматикех болу хаамаш царна бовзуьйтуш а, йозаелла тексташ х1иттош а, упражненеш кхочушъеш а.
Х1ора урокехь берийн дистхилар алссам хила деза: хаттарш деш, царна жоьпаш луш, шайх лаьцна дуьйцуш, вовшашца къамел деш, хьехархочуьнца юкъаметтиг лелош, ешначун чулацам юхасхьабуьйцуш.
Дешан маь1ни т1ехь а, аларна, нийсаяздарна а т1ехь бен болх биллина беш хилар мехала ду. Билгалйинчу темина, суьртах, бинчу тидамех, кинох лаьцна шайна еллачу кепаца а, шаьш а дийцаран, хаттаран, айдаран, т1едожоран предложенеш, тексташ, диалогаш х1итто 1амо деза бераш.
Юьхьанцарчу школехь нохчийн мотт 1аморан 1алашонаш:
-т1екаре хила дезаран, йоза-дешар кхид1а а 1амо дезаран 1алашонца нохчийн мотт караберзор;
-къамелдаран хьуьнарш кхиор, нохчийн маттахь вовшашца т1екаре лело хаар;
-нохчийн меттан лексикех, фонетикех, грамматикех болу т1еххулара хаамаш караберзор;
-ладог1а, вистхила, шен маттахь еша, яздан хаар карадерзор;
- Нохчийн Республикин пачхьалкхан нохчийн матте шовкъ кхоллар, шен къоман культурин дакъа иза хиларе терра.
Дешаран предметан чулацаман мехаллин аг1онаш:
Юьхьанцара школа чекхъяьккхинчу дешархойн программа караерзийча хила деза жам1аш:
-дешархой синъоьздангаллин мехаллаш евзаш, къоман г1иллакх-оьздангаллин баххаш т1ехь кхиъна хилар;
-доьзалан дахар девзаш хилар;
-къоман культура а, бусулба дин а девзаш хилар;
- Росси пачхьалкхан гражданин ша вуйла хууш хилар;
-синъоьздангаллин мехаллаш кхиор дешархойн коьртачу г1уллакхашна т1е дахар: урокийн, урокел арахьарчу а, юкъараллин пайдечу а.
Дешаран планехь нохчийн матто д1алоцу меттиг
Программа х1оттийна юьхьанцара юкъарадешаран федеральни пачхьалкхан дешаран стандартан буха т1ехь, базисни дешаран планан 2-чу варианто нохчийн маттана луш йолчу таронашца нисъеш. Нохчийн мотт хьехаран башхалла билгалъяьккхина тематически планаш т1ехь. Мотт хьеха билгалдина сахьташ кху кепара ду: 1-чу классехь 66 сахьт, 2-чу классехь 68 сахьт, 3-чу классехь 68 сахьт, 4-чу классехь 68 сахьт-дерриге а 270 сахьт.
1-4 классашкахь цхьа сахьт 3 сахьтан т1етоьхана ду (4 сахьт хоьтна предметаш музыки, рисовани интигрировать яран бахьан долш).
Дешаран предмет 1аморан жам1аш
Юьхьанцара школа чекхъяьккхинчу дешархочуьнгахь нохчийн меттан программа караерзоран декъехь хила деза хаарш:
-нохчийн мотт пачхьалкхан мотт а, иза уьйран а, гонахара дахар довзаран а г1ирс хиларх кхеташ хилар;
-школан а, юкъараллин а дахарехь нохчийн меттан хаарех пайда эца хьуьнар хилар;
- нохчийн мотт къоман культурин а, синъоьздангаллин а мехаллийн цхьа т1ег1а лара дезарх кхеташ хилар;
-тайп-тайпанчу хьелашкахь шен нийсархошца а, баккхийчаьрца а юкъаметтигаш лело хаар карадерзор, мехалчу х1умнашка а, синъоьздангаллин мехаллашка а экаме хила везарх кхеташ хилар.
Юьхьанцарчу школехь нохчийн мотт 1аморан метапредметни жам1аш:
-хезаш долу къамел цхьатера т1елацар ( баккхийчара а, шен нийсархоша а олург, берийн радиопередачашкахь, аудиозаписашкахь, кхечу хаамийн технологийн кепашкахь хезарг);
-дешнаш, дешдакъош, аьзнаш, аьзнийн цхьаьнакхетарш, предложенеш ала а, х1итто а карадирзина хилар;
-билгалйинчу темина диалог х1отто, даьржина а, доцца хаттаршна жоьпаш дала а, диалог д1айоло а, чекхъяккха дог дар карадирзина хилар;
- кечам бина а, боцуш а, кхеташ, сиха къастош ешар, текст йоцца а, хоржуш а юха схьайийцар карадирзина хилар;
-хьехархочун г1оьнца а, ша а орфографически а, пунктуационни а бакъонаш ларъеш талламан а, 1аморан а кепара белхаш кхочушбан хаар карадирзина хилар;
-ша язбина белхаш талла а, нохчийн маттах шен долчу хааршна вукху предметашца дустарца анализ ян а хаар карадирзина хилар;
- нохчийн меттан чулацаме хьаьжжина юьхьанцарчу дешаран материальни а, хаамийн а гонахехь болх бан хаар карадирзина хилар;
-школехь а, школал арахьа а нийсархошка а, баккхийчаьрга а вистхила хаар карадирзина хилар.
Юьхьанцарчу школехь нохчийн мотт 1аморан предметни жам1аш:
-ладог1а хууш хилар: дуьйцучун чулацамах а кхеташ, къамел хазаран хьесапехь т1елацар;
- нохчийн меттан фонетически система евзаш хила езар: мукъа а, мукъаза а элпаш а, аьзнаш а къасто, дешнаш дакъошка декъа а, аьзнаш ала а хууш хилар;
-шен меттан доцу (т1еэцначу дешнашкахь бен ца лела) аьзнаш а, аьзнийн цхьаьнакхетарш а довза а, нийса схьаала а хууш хилар;
- дешнаш, церан грамматически форманаш а евзаш, уьш муха кхоллаелла а, царах предложенеш вовшахтаса а, къамелехь пайда эца а хууш хилар;
-нийсаяздаран бакъонаш евзаш хилар: доккха элп, дешдакъошца дош сехьадаккхар, сацаран хьаьркаш;
-карадирзинчу хаарех дешаран а, вовшашца йолчу юкъаметтигашкахь а пайда эца хууш хила везар: диалог д1аяхьа, хаттаршна жоьпаш дала, евзаш йолчу лексикин бараме хьаьжжина, шегара хаттарш х1итто, текст юхасхьайийца, суьрташка хьовсуш предложенеш, тайп-тайпанчу теманашна билгалйинчу тематически кепашца йоцца монологически тексташ х1итто хууш хилар (чолхе доцу суртх1оттор, дийцар, ойлаяр);
-хезаш а, шен дагахь а, къастош а еша къаьстина предложенеш а, тексташ а цхьаьна, хууш хилар;
-текст дакъошка екъа а, царна ц1ерш тахка а, план х1отто а, т1едахкарш т1едуза а, т1еяздан а, х1уманийн, суьртан куц-кеп довзийта а хууш хилар;
-мотт къоман культурин цхьа дакъа а, уьйран г1ирс а, пачхьалкхан мотт а хиларх кхеташ хилар.
Юкъарадешаран юьхьанцарчу дешаран нохчийн меттан предметан чулацам
Программехь «Нохчийн мотт» предметан чулацам билгалбина дешаран декъан т1ег1анашка хьаьжжина.
1-чу классехь: абатал хьалхара мур, йоза дешар 1амор, абатал т1аьхьара мур.
2-4 –чуй классашкахь цхьаьнадог1уш (комплексно) къамел кхиор, грамматикин а, орфографин а пропедевтически курс.
Хьалхарчу классехь йоза-дешар 1аморан кхо мур бу: абатал хьалхара я кечамбаран муррий, деша а, яздан а 1амош болу абатан муррий, 1амийнарг т1еч1аг1деш болу абатал т1аьхьара муррий.
Абатал хьалхарчу муьрехь бераш 1амадо предложенеш дешнашкий, дешнаш дешдакъошкий, дешдакъош аьзнашкий декъа.
Абатан оццу муьрехь д1ахьо дешархой къамеле ладог1а 1амор лакхадоккхуш бен болх.
1-чу классехь йоза-дешар 1аморан чулацам билгалбеш программо тидаме эцна дешархойн кечам а тайп-тайпана хирг хилар. Цундела абатал хьалхара мур, цхьана аг1ор, иза школе дахкале берашна 1емина йолу лексико-грамматически материал карлаяккхаран мур бу, вукху аг1ор- йоза-дешар 1аморна кечамбаран а, къамел шардаран мур а бу.
Цуьнан 1алашо – школе дахкале барта къамелехь берашна карадирзина хаарш т1еч1аг1дар а, кхиор а ю; берийн бошмашкахь кечам банза долчу берашна ладог1а а, дийца а хааран юьхьанцара шардарш д1адахьар; вовшашца юкъаметтиг д1акхехьа а, йоза-дешар 1аморна а оьшшучу барамехь йолу дешнийн лексически хазна совъякккхар; шайх къамелехь алсам пайда оьцуш йолу дешнийн грамматически форманаш жигара яхар; шуьйра евзаш йолчу къамелан кепех пайда оьцуш предложенеш кхоллар а.
Дешнаш а, предложенера грамматически конструкцеш карайоьрзу берашна къамел дечу муьрехь (гайтаман г1ирсаш т1ехь а, урокехь а, урокал арахьа а ловзарш д1ахьош, стихаш дагахь 1амочу хенахь а, шена гинчух, хезначух лаьцна дуьйцуш а, суьрташца болх беш а, упражненеш кхочушъеш а).
Абатал хьалхарчу муьрана юьхьанцарчу школашкахь 1-чу классехъ билгалдо 25-35 сахьт, дешархойн кечаме хьожжий.
Йоза-дешар 1аморо шена чулоцу:
-дешан аьзнийн х1оттам а, цуьнан маь1на а, мукъа а, мукъаза а аьзнаш девзаш хилар, элп, аз къасто хаар, дешнаш, предложенеш йовзар;
-хаттаран, т1едожаран предложенех пайда эцарца диалог д1аяхьа хаар;
-схьааьллачун чулацамах кхеташ а, хаттарш даларца юхасхьадийца а, доцца сюжетни суьртийн чулацам т1ехь дийцар-жоьпаш дала хаар;
-юьхьанцара йоза-дешаран хаарш.
Йоза-дешар 1аморна кечамбеш аналитико-синтетически болх вовшахтуху: предложенеш дешнашка а, дешнаш дакъошка а, дакъош аьзнашка а доькъуш; аьзнех дешдакъош а, дешдакъойх дешнаш, дешнех предложенеш а кхуллуш.
Йоза-дешар карадерзочу хенахь барта къамел кхиоран болх а бу д1абахьа безаш, нохчийн маттахь яздан а, еша а хааран юьхьанцара бух а кхуллуш.
Йоза-дешар 1аморан муьрехь берашна йовзуьйту аз-элп ц1е йолу кеп, ткъа иза кхочушдо оза т1ера элпа т1е вигарца.
Абатан муьрехь бераша уьйр тосу къамелан аьзнашций, уьш элпашца гойтуш йолчу билгалонашций. Цара 1амадо элпеххий, дешдакъойххий дешнаш х1итто а, уьш д1адеша а. Цуьнца цхьаьна бераша 1амадо дешаран урокехь 1амийнчу рог1ехь, элпийн меженаш а, элпаш а яздан, вуьшта аьлча йоза карадерзадо. Аз а, элп къастош болу белхаш биллина вовшахтоха беза (хезаш язъен диктанташ).
Абатал т1аьхьара мур лексико-грамматически балхана лерина хуьлу. Цуьнан 1алашо дешархойн къамел кхиор ю. Боккха тидам т1ебохуьйту элпаш нийсаяздарна –каллиграфина. Меттан аьзнаш, дешнаш, синтаксически конструкцеш йовзарца цхьаьна, къамел даран тайпанаш а карадоьрзу царна (алар, ладог1ар, ешар, йоза).
Барта а, йозанан а къамел кхиоро х1окху муьрехь берийн кху тайпана карадерзораш хила дезар шена чулоцу:
-аьзнаш, аьзнийн цхьаьнакхетарш , дешдакъош ала а, буьйцучу нохчийн маттах кхеташ а хилар;
-йоза-дешар 1амочу хенахь диалог д1аяхьа хууш хилар;
- кхеташ, шера, къастош еша хууш хилар;
-каллиграфин лехамашна жоп луш, орфографин, пунктуацин бакъонаш ларъеш, йозанан 1аморан а, талламан а декъера белхаш нийса кхочушбан хууш хилар;
2-чу классехь а гонахарчу дахарх лаьцна долу хаарш к1аргдаран, кхетош-кхиоран а, юкъара кхетам баларан а болх кхид1а а д1ахьо; 1-чу классехь санна йоккха меттиг д1алоцу барта къамел кхиоро. Билгалйоллу меттиг д1алаца еза цкъа хьалха орфографически, къамелан кечам бина д1ахьош болчу кхоллараллин белхаша. Билгалйинчу кепехь я юьхь йолорца диалог д1аяхьа карадерзор а кхид1а а д1ахьо, къастош ешар шардар а, нийсаяздар кхид1а к1аргдо. Барта а, йозанан а къамел кхиор цхьана лексико- грамматически а, кхетош-кхиоран а, цхьана темина леринчу коьчал т1ехь д1ахьо.
3-чу классехь кхул хьалхарчу классашкахь барта а, йозанан а къамел кхиоран декъехь карадерзийна хаарш шордеш, к1аргдеш болх кхид1а а д1ахьо. Берийн тидам къамелехь хандешнех, билгалдешнех, лач дожаршкахь ц1ердешнех пайдаэцарна т1е берзабо. 3-чу классехь меттан лингвистически, культурни кхетамашна т1еберзабо. 1амийнчу материала т1ехь юкъара маь1на до: ц1ердашах, билгалдашах, ц1ерметдашах, хандашах, дешт1аьхьенах юкъара кхетам ло. Оьрсийн маттахь род ю, хандешнаш яххьашца а хийцало. Вайн маттахь ц1ердешнийн кхо класс ю (божарийн, зударийн, кхийолу). Церан предлогаш ю, вайн – дешт1аьхьенаш. Х1ара а, меттан кхин а башхаллаш тидаме эца езар ю. Нийсаяздаран бакъонийн а, царах нийса пайда эцаран буха т1ехь кхоллало дешархочун йозанан, шех нийса олуш долу къамел. Цу декъехь алсам тидам т1ебохуьйту 1аморан сочиненешна а (ши х1ума юстарца йовзийтар, суртх1отторан кепехь дийцар), 1аморан декъера изложенешна а.
4-чу классехь а, кхул хьалха йолчу классехь санна, коьрта 1алашо дешархойн барта а, йозанан къамел кхиор ю, гонахарчу дахарх болу хаамаш шорбеш, ши мотт (оьрсийн, нохчийн) анализ, синтез ян хаарца а, бустуш талларца а доьзна долу дешархойн лингвистически хаарш к1арг а деш. Кху кепара сочиненеш язъян хаар а карадерзон там болуш ду ( ойлаяран кеп шеца йолу дийцар, ши х1ума вовшашца юстуш язъен сочинени, суртх1отторан кеп шеца йолу сочинени-дийцар).
Комплексно къамел кхиоро шена чулоцу:
-школехь а, школал арахьарчу дахарехь а т1екареш д1акхехьа оьшучу барамехь ладог1а а, къамел дан а, еша а, яздан а карадирзина хилар;
-юьхьанцара школа чекхъяьккхича кхид1а а деша таро лучу кепара а, вовшашка парг1ат бистхила аьтто беш а болу дешнийн барам дешархочун хазнехь хилар;
-къамелан диалогически кеп практически карайирзина хилар (къамел дар, къамелаца къовсам д1абахьар); дешар т1ехь а, юкъарчу декъехь къамелехь оьздангалла ларъян хаар: салам-маршалла хаттар, 1одикаяр, баркалла алар, дехар дар;
-монологически къамелан т1еххулара форманаш карайирзина хилар: бинчу балхах лаьцна барта жам1 дар, цхьана билггалчу теманах лаьцна шена хетарг алар, планан а, хаттарийн буха т1ехь шен тексташ кхоллар;
-дешархойн къамел дан хааран хьуьнарш кхиор, шен маттахь вистхила а, вовшашца къамеле вала а хаар, кхид1а деша хьуьнар хилар;
-нохчийн мотт дуьнене болу хьежам совбаккхарехь а, кхечу культурашца з1е тасаран оьшуш болу г1ирс хилла д1ах1отта безаш хиларх кхетар.
Барта къамел кхиъна а, ешар карадирзина хиларал сов, дешархойн йозанан къамел, цуьнан хат1 карадерзоран хаарш а хила деза.
Юьхьанцарчу классашкахь йоза яздан 1аморан декхар дешархошкахь х1ара карадерзораш, шардарш кхиор ду:
- нохчийн дешнаш, дешнийн цхьаьнакхетарш, предложенеш, яккхий йоцу йозаелла тексташ т1ера нийса схьаязъян хаар;
-ладог1арца орфографически а, пунктуационни а бакъонаш ларъярца текст нийса д1аязъян хаар;
-шен дозаделла йозанан къамел кхиъна хилар (хаттаршна жоьпаш дала, 1аморан изложенеш а, сочиненеш язъян хаар).
Йозанан белхаш кхочушбеш тидаме эца деза иштта х1ора беран каллиграфически кхачамбацарш а: элпан д1асатаь1на хилар, цуьнан лекхалла а, шоралла а, сизал арадалар, элпан сурт талхийна хилар и д1. кх. а. Цу 1алашонца тетрадаш т1ехь элпийн хила ма-еззара йолу кепаш яла еза, церан вукху элпашца хоттадалар муха хила деза а гойтуш (1-чу классехь х1ора дешархочун тетрадаш т1ехь, 2-4 классашкахь- хаьржина).
Ц1енаяздаран урокашкахь кхочушбечу белхан барам 1-чу классехь 1 мог1анал лахара хила ца беза, 2-чу классехь- 3 мог1анал, 3-4 классашкахь- 3мог1анал.
Йоза яздан 1аморан г1уллакх чекхдолу дозуш долу къамел кхиоран хаарш, шардарш карадирзинчул т1аьхьа. Йозанан къамел кхиор 1-чу классехь дуьйна хаддаза д1адахьа деза тайп-тайпана кечамбаран упражненеш кхочушъярца. И упражненеш т1ехьажийна хила еза предложенеш нийса х1итто а, билггала, оьшшуш долу дешнаш далорца шен ойланаш йоцца, кхеташ а, царна юкъара бахьанин а, т1аьхьалонан уьйрийн кхетам луш, яло хаарна а.
Талламан диктантийн, 1аморан изложенийн, сочиненийн дешнийн барам 1-4 классашкахь школан тайпане хьаьжжина, хийцалуш хила беза, амма юккъерчу хьесапехь иштта хила тарло:
Белхан тайпа
|
1-ра класс
|
2-г1а класс
|
3-г1а класс
|
4-г1а класс
|
диктант
|
5-25
|
25-30
|
35-40
|
60-65
|
изложени
|
-
|
25-30
|
55-65
|
80-90
|
сочинени
|
-
|
20-30
|
40-50
|
70-80
|
1аморан а, талламан йозанан белхашна (хаттаршна жоьпаш, изложени, сочинени, диктант и д1. кх. а.) билгалдо к1ирнах 1 сахьт. И сахьт нохчийн маттана (грамматика, ешар) леринчу сахьташна юккъера схьаоьцуш ду. Изложенеш а, сочиненеш а 1аморан кепара хила еза. Бакъду, 4 классехь 1 талламан изложени язйойту. Изложенийн, сочиненийн тематика еххачу хенахь йовзийтинчу лексически темица йог1уш хила еза.
Нохчийн мотт 1аморехь кхиамаш хир бу, нагахь санна оьрсийн маттахь дешархоша карадерзийнчу хааршна т1етевжаш 1амош белахь. Масала, цхьатерачу грамматико-орфографически хиламех пайдаэцарца (аз, элп, мукъа, мукъаза аз боху кхетамаш; доккха элп; дош сехьадаккхар; предложених, дешдекъах, дашах болу кхетамаш и д1. кх. а.). Цара г1о дийр ду кхиамца материал караерзорехь а.
4 класс чекхйоккхуш дешархочунна нохчийн мотт тоъъал 1емина хила беза, кхид1а а деша аьтто бечу а, берийн вовшашца йолу юкъаметтигаш д1акхехьа таро лучу а барамехь.
Тематически планашкахь нохчийн мотт кхаа декъехь балийна бу: хьалхарчу декъехь теоретически хаамашца йозаелла теманаш а, ситуацеш а ю; шолг1ачу декъехь хьалхарчу пунктехь билгалйинчу темица йозаелла маттах лаьцна коьчал ю; кхоалг1ачу декъехь дешархочо кхочушден г1уллакхаш ду довзуьйтуш.
Систематически курс (практически караерзор)
Кечамбаран мур (барта)
1. Коммуникативни г1уллакхаш кхиорца доьзна хаарш карадерзорна коьчал
Вовшашца йолу юкъаметтигаш д1акхехьаран теманаш, хьелаш. Алсам пайда оьцу тема-доьзал, 1ер-дахар, дешаран, дешархочун, хьехархочун юкъаметтигаш. Х1ора муьрана тема билгалйо гонахарчу дахарна юкъара хиламаш билгалбахархьама. И бахьана долуш кхоллаяла тарло текст 1амочу маттехь. Бакъду, кхоллалучу хьелашка хьаьжжина теманаш кегийчу теманашка екъаяла а тарло, уьш а х1ора муьрехь шайн башхаллаш йолуш хир ю. Масала, юьхьанца алсам пайда оьцург ловзаран кепара тема елахь, мотт караберзарца доьзна и теманаш дешаран, х1ума довзаран декъаца а йоьзна хир ю т1аьхьа.
2. Меттан материал, теманашца а, хьелашца йозаелларш, меттан т1ег1анашца билгалйина ю: лексика, фонетика, грамматика.
Лексически цхьааллаш караерзор шен-шен муьрехь д1ахьо, 1амош йолчу темига а, хьелашка а хьаьжжина.
Фонетика йовзийтар алсам шайх пайда оьцучу къамелан аьзнаш довзийтарца а, царах дешдакъош а, дешнаш а кхолларца гайтина. Нийсаяздаран пропедевтически курс ялийна йоза-дешар 1аморан декъехь. Цул т1аьхьа и курс систематически хуьлий д1ах1утту.
Грамматика йовзийтина типовой шайх олучу конструкцешца а (къамелан кепаш), царна беллачу кхетамашца а: дешархошна карайирзина хила еза грамматически кепаш.
3. Текстийн коьчал.
Х1ума довзаран а, 1ер-дахаран а, ловзаран а кепара дешар 1аморан тексташ. Исбаьхьаллин тексташ (стихаш, туьйранаш, дийцарш) 1амийнчу темица а, хьелашца а йозаелла йолу.
4. Культура кхиоран декъехула йолу коьчал:
-тайпа, тукхам;
-ц1е, ден ц1е;
-нохчийн а, т1еэцна а ц1ерш;
- тайп-тайпанчу къаьмнийн ловзарш.
Йоза-дешар 1амор
1. Коммуникативни г1уллакхаш кхиорца доьзна хаарш карадерзорна коьчал
Вовшашца йолу юкъаметтигаш д1акхехьаран теманаш: доьзал, 1ер-дахар, 1илманан (берана самукъане а, пайден а хир йолчу кепара), ловзаран.
Теманаш: Школа. Доьзал. 1алам (ораматаш, дийнаташ). Стоьмаш, хасстоьмаш. Деза денош. Вина (йина) де (сан, сан гергарчеран, доттаг1ийн). Даймохк. Г1ала. Юрт. Вайн Республика, вайн мохк.
2. Маттаца доьзна хаарш кхиоран коьчал.
Лексика: дош, цуьнан маь1на. 1амош йолчу теманашца дозаделла дешнаш карладахар а, жигарадахар а.
Фонетика а, орфоэпи а: аз хазарца къастор, мукъанаш, мукъазнаш, къоранаш, зевненаш нийса алар а, яздар а. Т1еэцначу дешнашкахь бен ца лела элпаш билгалдар.
Грамматика: дожарийн маь1на; къамелан дакъош; предложенеш: цхьанах1оттаман, шинах1оттаман (кху кепара: ц1ердош +билгалдош+ хандош); диалогически цхьааллаш: хаам –хаттар – ж оп.
Текстаца йозаелла коьчал
1аморан тексташ 1ер-дахаран кепара. 1амош йолчу теманашца йог1у дешаран, х1ума довзаран тексташ. 1амош йолчу теманашца йог1у дийцаран кепара исбахьаллин тексташ (стихаш, туьйранаш, дийцарш)
.
4. Культура кхиоран декъехула йолу коьчал:
- х1ума юуш лело деза г1иллакх;
- чохь, арахь лело деза г1иллакх;
- ц1ахь кхобу дийнаташ (тайп-тайпанчу къаьмнийн);
- ц1ахь кхобучу хьайбанашна а, дийнаташна а техкина ц1ерш.
Барта а, йозанан а къамел кхиор. Абатал т1аьхьара мур
1. Коммуникативни г1уллакхаш кхиорца доьзна хаарш карадерзорна коьчал
Вовшашца йолу юкъаметтигаш д1акхехьаран теманаш: ловзаран, 1ер-дахаран, дешаран.
Теманаш: Ц1а. Доьзал. Вовшийн довзар. Школа: урок, перемена, каникулаш. Адам а, могушалла а. Дийнан хан, шеран хан, беттийн ц1ерш. Туьканахь, школан буфетехь, нохчийн къоман даарш. Транспорт. Туька: эцар, мах д1абалар. Хьуна хазахетарг.
2. Маттаца доьзна хаарш кхиорна лерина коьчал.
1амочу темица доьзна долу дешнаш карладахар а, жигарадахар а. Т1еэцначу дешнашкахь бен ца лела аьзнаш: ф, ы, ё, щ.
Грамматика: х1окху дешнашца йолу (мегар ду, мегар дац) предложенеш, цхьанатайпанарчу меженашца йолу предложенеш. Диалогически цхьааллаш: хаам-хаттар-хаам, хаттар-жоп-хаттар.
Дилогически кепара х1ума довзийтарх лаьцна йолу 1аморан тексташ, 1амочу темица дог1учу туьйранашна а, берийн произведенешна т1ера а дакъош.
4. Культура кхиоран декъехула йолу коьчал:
-типологически гергара долу нохчийн, оьрсийн туьйранаш;
- вайн къоман сувенираш;
-Россин къаьмнийн деза денош;
-нохчийн къоман даарш;
-Россин халкъийн г1иллакхаш а, ламасташ а.
Комплексно къамел кхиор. Грамматикин а, орфографин а пропедевтически курс.
1. Коммуникативни г1уллакхаш кхиорца доьзна хаарш карадерзорна коьчал
Вовшашца йолу юкъаметтигаш д1акхехьаран теманаш: 1ер-дахаран, дешаран, 1илманан-х1ума довзийтаран, социальни.
Теманаш: шеран хенаш (аьхке, гуьйре, 1а, б1аьсте). Нохчийн поэташ а яздархой, дукхаеза книга, халкъан туьйранаш. Космонавтика. Культурехь, 1илманехь, техникехь баьхна кхиамаш. Толаман де.
2. Маттаца доьзна хаарш кхиоран коьчал.
1-3-чуй классашкахь фонетикехула, морфологехула, грамматикехула карадерзийна хаарш, шардарш жигарадахар. Синонимех, антонимех болу кхетам. Къамелан дакъош: ц1ердешнийн легарш; хандешан билгалза кеп, хенаш; билгалдешнийн дожар; яххьийн ц1ерметдешнаш, куцдешнаш, масаллин, рог1аллин терахьдешнаш. Предложенин цхьанатайпанара меженаш. Чолхе предложени (ткъа, амма, делахь а) хуттургашца.
Графика: элпийн ц1ерш, доккха элп адамийн, г1аланийн ц1ерашкахь. Орфографи. Пунктуаци. Къамел кхиор: диалогехь дакъалаца а, доцца монологически аларш а, чолхе йоцу йозанан тексташ а х1итто а, орфографически, пунктуационни а бакъонаш ларъеш яздан а хаар. Юьхьанцарчу школехь дешна волуш кхид1а а деша кийча волуш кхиийна хилар.
3. Культура кхиоран декъехула йолу коьчал:
-нохчийн ц1ерш, фамилеш;
-нохчийн къоман ловзарш а, ловзоргаш а;
-нохчийн берийн эшарш;
-нохчийн халкъан деза денош, ламасташ, г1иллакхаш;
-нохчийн къоман даарш.
|
