АДКУЛЬ НАШЫ ІМЁНЫ Дзяшук Я.В., студэнтка 1-га курса гуманітарнага факультэта
Навуковы кіраўнік Бандарэнка Т.П., кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры сацыяльна-гуманітарных дысцыплін
Неабходнасць ў імені ўпершыню з’явілася тады, калі чалавек навучыўся адрозніваць адзін ад аднаго сваіх супляменнікаў,членаў свайго племені і суседніх плямён; калі ён зразумеў, што чалавек – не проста жывая істота. Людзі сустракаліся, хваліліся здабытымі на паляванні рэчамі ці адшуканымі цікавымі камянямі або незвычайнымі дрэвамі, раслінамі. З’явіліся гукавыя комплексы, якія адпавядалі выгляду той ці іншай рэчы, пра якую гаварыў чалавек, і за гэтай асобай замацоўвалася імя пэўнай рэчы або звера. Ішоў час, рэч, натуральна, забывалася, а чалавек, называючы іншага Дубам, ужо меў на ўвазе менавіта чалавека, які адкрыў гэтае магутнае, адметнае сярод іншых дрэва. Так было ў век язычніцтва, пакланення кожнай рэчы або той, якую чалавек лічыў звышмагутнай і пакланяўся менавіта ёй.
У беларусаў спачатку пераважалі імёны-мянушкі, мэтай якіх было найбольш поўна вызначыць асобу чалавека адпаведна яго вонкаваму выгляду ці характару. У аснове мянушак ляжала падабенства да жывёл, птушак, рыб, раслін і розных рэчаў (Баран, Бык, Казёл, Трус, Жук, Камар, Жаба, Рак, Певень, Кулік, Карась, Шпак, Карэц, Крук, Шыла, Гуж). Некаторыя мянушкі даваліся на падставе фізічных прымет (Здаравяк, Галавач, Бязносы, Віславух, Гугнявы, Губар, Гарбун, Некраш, Сушко, Чэрнік). Мянушкі даваліся яшчэ і па роду занятку ці прафесіі чалавека (Бондар, Бортнік, Вазніца, Войт, Ганчар, Дойлід, Дзяк, Казак, Катляр, Кухар, Рымар, Шынкар); па становішчу ў грамадстве (Багач, Прыйма, Солтан, Царук), па часу нараджэння (Першынец, Пазняк, Трацяк).
Мянушкай магло стаць любое слова, што было ў чалавека на языку. Здараліся і словы-лаянкі, нават непрыстойныя, брыдкія. Дарэчы, на аснове мянушак утварылася большасць прозвішчаў беларусаў.
Калі ж у Кіеўскай Русі адбылося хрышчэнне славян, калі яны з язычнікаў ператварыліся ў праваслаўных, хрышчоных людзей, дык і імён адразу прыбавілася. Візантыйская царква падаравала ўсходнім славянам сваю веру ў бога, а разам з тым і шмат назваў святых, чые імёны і даваліся царквой пры хрышчэнні народжаных дзяцей. Па візантыйскаму (грэчаскаму) іменаслову, якім былі забяспечаны ўсе цэрквы, і давалі беларусы, рускія, украінцы нованароджаным дзецям імёны.
Ніхто, акрамя свяшчэнніка, не мог вызначыць імя, а ён браў з іменаслова тое, што прыпадала на дзень нараджэння, і замацоўваў яго за чалавекам навечна. Гэта было так званае кананічнае (дадзенае па закону) імя, якое прыйшло або з грэчаскай, або з лацінскай моў, а бывала, што і з моў Пярэдняй Азіі (паўднёвага Прычарнамор’я). Сярод іх былі і старажытнаяўрэйская, і сірыйская мовы. Імёны з гэтых моў траплялі ў царкоўнаславянскую мову, што фарміравалася ў першыя гады існавання Кіеўскай дзяржавы, пачынаючы з Хстагоддзя.
Царква давала толькі імёны, пазначаныя ў «святцах» — спісе праваслаўных «святых» і вялікіх пакутнікаў. Аднак у жыцці яшчэ доўга людзі карысталіся звыклымі нецаркоўнымі імёнамі (Няждан, Таміла, Гасцята, Пуцята). Царква рабіла выключэнне толькі для князёў, дазваляючы ім даваць сваім дзецям імёны, пазычаныя ў скандынаваў (Ольг, Алег, Вольга, Ігар). Шлях «з варагаў у грэкі» ішоў па Дняпры, абапал якога рассяляліся славяне. Царква дазваляла вяльможам даваць і так званыя састаўныя імёны, што і сёння маюць дзве асновы (Святаслаў, Міраслаў, Уладзімір, Астрамір). Жаночых імён славянскага паходжання было няшмат, звычайна па імені бацькі (Яраслаўна), ці па характару асобы (Лада), ці па сугучнасці з пэўнай з'явай прыроды (Сняжана).
У перыяд далучэння Беларусі да Польшчы было запазычана шмат імён з лацінскай мовы. Лацінскія імёны пранікалі ў Беларусь праз каталіцкую царкву – касцёл, дзе таксама праходзіў абрад хрышчэння. Так на Беларусі з’явіліся Сергіуш, Канстанты, Ксаверы, Ванда, Тэрэза.
Запазычваліся і старажытнаяўрэйскія (біблейскія) формы (Іван, Марыя, Ганна). Як ні старалася царква, але яна не здолела вынішчыць адвечна славянскія формы, што шырока бытавалі сярод беларусаў (Арына, Юрась, Восіп, Гаўрыла, Альжбета, Матруна, Алесь, Мікола, Пятрусь, Янка, Антук, Стах). У быту людзі карысталіся нецаркоўнымі, простымі імёнамі, а ў царкве, на споведзі, – тымі, якія даваў святар.
У працах шматлікіх даследчыкаў (этнографаў, лінгвістаў, гісторыкаў) адзначаецца, што беларусы здаўна з вялікай адказнасцю адносіліся да выбару імені новароджанага, бо ў народнай свядомасці з імем звязвалі далейшы лёс чалавека, яго шчасце, здароўе ці, наадварот, – няшчасце, хваробы. Як сведчаць этнаграфічныя матэрыялы, на Беларусі лічылі: калі даць дзіцяці імя вядомых у ваколіцы людзей з дрэннымі якасцямі характару – п’яніц, злодзеяў, гультаёў, то дзіця разам з імем унаследуе гэтыя адмоўныя рысы. У асобых сем’ях імя хлопчыка перадавалася з пакалення ў пакаленне. Новароджаным не давалі, як правіла, імён памерлых дзяцей, быючыся, што дзяцей можа напаткаць той жа лёс.
Пасля далучэння Беларусі да Расіі пачалося «аказёньванне» («перавод» на расійскі манер) імён, прозвішчаў, асабліва тады, калі праводзіліся розныя перапісы, перадзелы зямлі і інш. Самабытныя беларускія імёны: Ян, Мікола, Марыся, Антуніна, Прузына, Алеся— свядома і мэтанакіравана замяняліся такімі імёнамі, як: Іван, Нікалай, Марыя, Антаніна, Еўфрасіння, Аляксандра.
Стварэнне ў Расіі буйной цэнтралізаванай дзяржавы, так званай Расійскай імперыі, паўплывала на ўсеагульнае ўвядзенне абавязкова царкоўных (кананічных) імён. Пятру I удалося забараніць усе нецаркоўныя імёны. Затое шырока сталі ўжывацца, асабліва ў вярхах, нямецкія, французскія, англамоўныя імёны. На Беларусі ж па-ранейшаму не без уплыву каталіцкай царквы, асабліва сярод шляхты, захапляліся імёнамі на польскі лад: Гіляры, Анэля, Амалія, Альбіна, Адольф, Валенты, Юзэфа.
Пасля перамогі Кастрычніка Савецкая ўлада скасавала абавязковасць царкоўных імён, адкрыла насцеж вароты для іншамоўных запазычанняў і наватвораў. Неправамерна, на наш погляд, з’явіліся запазычанні тыпу Эдуард, Альберт, Ала, Жанна, імёны тыпу Геній, Авангард, Ідэя, Паэма, абрэвіятуры (скарачэнні) цэлых выразаў, народжаных новым часам (Уладлен – Уладзімір Ленін).
Але і ў наш час маладасведчаныя маладыя маці лянуюцца зазірнуць у іменасловы, а, следуючы модзе, даюць дзіцяці тое самае імя, што і суседка ці знаёмая сяброўка.
На жаль, славянскія імёны і сёння яшчэ не ў пашане, а сярод іх – сотні мілагучных, поўных глыбіннага сэнсу, такіх, як Уладзіслаў, Славамір, Будзімір, Браніслаў, Дабраслаў, Святаслаў, Светазар, Сняжана, Святлана, Цвердаслаў, Дабрыня, Дабрамір... Варта было б, на наш погляд,сабраць усе імёны славянскага паходжання і трымаць іх на самым даступным для народа месцы з абавязковым тлумачэннем іх этымалогіі. Тады б, можа, і паменшала розных неабдуманых запазычанняў з іншых моў, аддаленых ад нас сваім складаным напісаннем і вымаўленнем ці малавядомай гісторыяй іх утварэння. Гэта не значыць, што трэба наогул адгароджвацца ад іншамоўных імён. Патрэбны толькі разумны адбор.
Такім чынам, паходжанне нашых імён прайшло доўгі і складаны шлях ад прымітыўных мянушак да насільнага навязвання царкоўных канонаў, ад уплыву палітычных падзей (хрышчэнне, далучэнне да Расіі, Кастрычніцкая рэвалюцыя) да запазычання іх з розных моў. Усе гэтыя падзеі сведчаць пра тое, што выбар імені патрабуе перш за ўсё роздуму і адказнасці бацькоў. Бо імя чалавека – гэта самае жывое слова, яно суправаджае чалавека ўсё яго жыццё, пачынаючы з тых дзён, калі дзіця пачынае асэнсавана гаварыць.
ЛIТАРАТУРА
1. Жучкевiч, В.А. Чаму так названа? / В.А. Жучкевiч. – Мiнск, 1969.
2. Жучкевич, В.А. Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. – Минск, 1974.
3. Пытаннi беларускай тапанiмiкi. – Мiнск, 1970.
|
