ХАМИДОВ IАБДУЛ-ХЬАМИДАН
КХОЛЛАРАЛЛА ШКОЛЕХЬ IАМОР
(8 класс)
Хамидов Iабдул-Хьамидан дахар а, кхолларалла а къоман драматически театраца, искусствоца дозаделла дара, цуьнан исбаьхьаллин корматалла, драматургин говзалла нохчийн театраца цхьана кхиъна. Цо шен исбаьхьаллин похIма искусствона, театрана, драматургина тIехьажинера.
Хамидов Iабдул-Хьамид вина 1920-чу шеран 15 октябрехь Йоккхачу АтагIахь ахархочун Хьамидан доьзалехь.
Юьртара школа чекхъяьккхинчул тIаьхьа, 1935 шарахь Серноводскерчу педагогически училище деша вахна иза. Цигахь дешар чекхдаьккхинчул тIаьхьа, 1938 шарахь Московски театральни искусствон институтехь схьайиллинчу Нохч-ГIалгIайн студи деша вахна Хамидов Iабдул-Хьамид. Кхузахь цо актеран говзалла кара а ерзийна, драматургехь болх бан а волавелла иза. Амма институт чекхъяьккхина валале, йоьалгIачу курсера, къоман театрехь болх бан цIа валийна Хамидов Iабдул-Хьамид. Дуккха а тIаьхьа чекхъяьккхина цо Ленинградски театральни институтан актерийн факультет.
Нохч-гIалгIайн драматически театрехь юьхьанца актер хилла Хамидов Iабдул-Хьамид. Оцу хенахь иттех шо бен дацара къоман театр кхоллаелла, амма шен исбаьхьаллин говзаллица сиха кхуьуш йолчу театрехь дуккха а бара актерийн корматалла йолу къона артисташ. Царна юккъехь бIаьрла вара Хамидов Iабдул-Хьамид. Дукха хан ялале театран директор хIоттийра иза.
ТIеман хан яра, 1943 шо дара доьдуш, театран коллектив кест-кеста йоьдура бIаьхошна хьалха спектаклаш хIитто. Театран репертуарехь алссам яра тIеман тематика йолу, адамийн патриотизм, тIемалойн майралла, доьналла гойту спектаклаш, сценкаш. БIаьхоша реза хуьлий, самукъа долуш тIеоьцуш хилла Нохч-ГIалгIайн драматически театран актераша говза хIиттийна спектаклаш. Оцу муьрехь 300 гергга концерт елла театро, цаьрга 140 эзар стаг а хьаьжна, аьлла билгалдаьккхина ду вайнехан театран историх йолчу литературехь1.
Хамидов Iабдул-Хьамида театральни балхаца цхьаьна кхочушдора исбаьхьаллин литературехь болх бар а. Амма юкъахдисира дерриге а.1944 шеран февраль баттахь боккха бохам беара Нохчийчу. Нохчийн къам, цхьадолу кхин къаьмнаш а санна, дерриге лаххьина сибрех дахийтира.
Нохчийн къам махках даьккхинчу хенахь, 1944–1956 шерашкахь, Джамбулехь а, Фрунзехь а тайп-тайпанчу культуран учрежденешкахь белхаш бина Хамидов Iабдул-Хьамида. Киргизски республикански Халкъан кхоллараллин ЦIийнан директор вохуьйту иза 1945 шарахь, цул тIаьхьа Киргизски ССР-н культурин министерствон театрийн отделан куьйгалхо а хIоттаво. Оцу хенахь Киргизин периодически зорбанехь кест-кеста арайийлина цуьнан театроведчески статьяш а, рецензеш а. Царах яра дуьненаюкъарчу классикех лаьцна статьяш: Ф.Шиллеран «Ямартло а, безам а» («Коварство и любовь»), В. Шекспиран «Ромео а, Джульетта а», А. Островскийн «Бехк боцу бехкенаш» («Без вины виноватые»), А. Горькийн «Васса Железнова», кхиерш а.
ТIеман хенахь Хамидов Iабдул-Хьамида бинчу белхан Iедало лаккхара мах хадийна. "За доблестный труд в дни Отечественной войны 1941–
1945 гг.", медаль елла цунна.
1955–1956 шерашкахь Хамидов Iабдул-Хьамид Алма-Атахь нохчийн маттахь арадолуш хиллачу “Къинхьегаман байракх" газетан редакцехь цхьана муьрехь литературни белхахо, тIаккха культура отделан заведующий лаьттина, Казахски ССР-н яздархойн Союзан литературни консультантан болх а бина. Казахски пачхьалкхан радиохь нохчийн маттахь йолу передачаш кечъеш а, дIахьош а хилла Хамидов Iабдул-Хьамид.
Нохч-ГIалгIайн эшарийн а, хелхаран а ансамбль вовшахтоьхна, цуьнан куьйгалхо а лаьттина Хамидов Iабдул-Хьамид. Алма-Атара и ансамбль а ялош, 1957 шарахь Даймахка цIа веана иза. Хамидов Iабдул-Хьамидан куьйгаллица Нохч-ГIалгIайн эшарийн а, хелхаран а ансамбль ерриге Советски пачхьалкхехь а тоьллачу ансамблех хилла дIахIоьттинера.
Нохчийн, гIалгIайн къаьмнийн искусство кхиорехь баккхий кхиамаш хиларна Хамидов Iабдул-Хьамидана 1959 шарахь Нохч-ГIалгIайн АССР-н халкъан арстистан цIе тиллина.
Муьлххачу балхахь хилча а, шена тIедехкина декхарш леррина кхочушдина Хамидов Iабдул-Хьамида, цундела жоьпаллин белхаш тешийна цунах. 1959–1961 шерашкахь Нохч-ГIалгIайн Республикин яздархойн союзан правленин председатель хаьржина иза. Цул тIаьхьа Ленинградски театральни институтан нохчийн отделенехь шина шарахь хьехархочун болх бина цо. Ленинградера цIа веанчул тIаьхьа, 1962 шарахь Хамидов Iабдул-Хьамид юха а Нурадилов Ханпашин цIарах йолчу Нохч-ГIалгIайн драматически театран директор хIоттаво. Театр а, театральни искусство а кIорггера евзаш волчу Хамидов Iабдул-Хьамида дика дIахIоттабо театран болх, иза куьйгаллехь волуш бакхий кхиамаш боху къоман театран труппо. Театран куьйгаллехь ялх шарахь болх бинчул тIаьхьа Нохч-ГIалгIайн областнойн партийнин комитете балха дIавуьгу Хамидов Iабдул-Хьамид. Культурин секторан заведующий а, агитацин, пропагандин отделан куьйгалхочун заместитель а хIоттаво иза. Оцу хенахь лакхара а, жоьпаллин а дарж дара иза, хьан-хьаннах а тешош а дацара. Хамидов Iабдул-Хьамид дика ларавора балхаца, амма дукха хенахь бан доьгIна ца хиллера цунна и болх, 1969 шарахь автомобильни катастрофехь кхелхина яздархо.
Нурадилов Ханпашин цIарахчу нохчийн драматически театран сцени тIехь дIадаханчу бIешеран кхузткъалгIачу шерашкахь дуьйна схьа тахналлац хаддаза боккхачу кхиамца хIиттош ю драматурган произведенеш тIехь спектаклаш. Нахана езаш а, нах хьовсуш а ю уьш. Иштта езаш тIеэцна цуьнан дукхахйолу забаре произведенеш а. Царах ду 8 классехь Iамош долу яздархочун забаре дийцар «ДIа – коч, схьа – коч».
«ДIа – коч, схьа – коч» цIе йолу дийцар яздархочун дикаха долчу забаре дийцаршна юкъадогIуш ду. Говза яздина, йоккха исбаьхьалла шеца йолуш ду иза. Лаккхара мах хадийна оцу дийцаран вайн литературоведенехь: «Дегазалонашна дуьхьал, лело гIиллакхаш дог цIена леладарехьа яздина ду исбаьхьа дийцар — «ДIа – коч, схьа – коч». «Мотт цIенна исбаьхьа бийцарца, хIотто васт говза хIотторца, кIоргга беламе хиларца массарел тоьлуш хета и дийцар»2, — иштта лору и произведени нохчийн литературин историн очеркаш тIехь.
«ДIа – коч, схьа – коч» дийцар зорбанера дуьххьара арадаьлла 1958-чу шарахь Нохч-ГIалгIайн книжни издательствос зорбатоьхначу «Абубешар» цIе йолчу дийцарийн а, кегийчу пьесийн а сборника тIехь. Оцу дийцарал совнаха цу сборника тIехь зорбатоьхна дара яздархочун сатирически дийцарш: «Абубешар», «Дурдий, Даргий», «ГIирмасолтас яьккхина са», цхьана декъах лаьтташ йолу сатирически ши пьеса: «Абубешар», «Мохсолтин доьхна де». И произведенеш теллинчу Сулаев Мохьмада яздо: «Шеко йоцуш, А.Хамидовн йозанан мотт кIорггера говза буьйцуш, халкъан дешнаш дукха далош, вайн халкъан маттаца и лерича а, сов нийса мотт хета тхуна. Цуьнан дийцарийн а, пьесийн а сюжетан болар, сингаттаме доцуш, нисса шен коьрта зил тIехь дIахьош хуьлу; чулацаман композици (дIахIоттаран кеп) лелориг къастош, кхетош ю»3.
Оцу произведенешкахь «ма-ярра гучуелира Iабдул-Хьамидан юморан а, сатирин а башхаллаш: шен турпалхойн кIорггера васташ кхоллар, хIоранна а шен-шен амал, юьхь-сибат, меттан ша-тайпалла йолуш»4 хилар.
Царна тIехь автора Iорабоху шайн амалшца тайп-тайпана айпаш долу нах: юкъараллин балхах а къехкаш, харцонаш лелош нийса боцчу новкъа бовла гIерташ берш; тIех дозаллаш деш шаьш кхечарал лакхара хеташ, хьаькамалла дезаш берш; малар садаларо, атта дахар дезаро хьаналчу балхана хийра баьхнарш; болх ледара беш, халкъан бахам кхиахьара аьлла дог ца лозуш берш.
Хамидовн сатирически произведенеш адамийн ледарлонаш, цхьаболчара лелош долу зуламе хIуманаш вайн дахарехь кхидIа ца хилийтаре хьажийна ю. Цара вочуьнца къийсам латтабо, диканиг чIагIдо, адамийн амалшкара ледарлонаш дIаяха гIо до.
Яздархочун забаре произведенийн мотт хьал долуш бу, цуьнца исбаьхьалла а ю, иралла а ю, говза мотт бу иза. Нохчийн халкъан маттах, эца а хууш, буьззина пайдаэцна яздархочо. Цуьнан произведенешкара дуккха а дерг кицанашка дирзина. Масала, хIинца вай къастош долчу дийцар цIе а («ДIа – коч, схьа – коч») халкъан кицане йирзина. Хамидов Iабдул-Хьамидан дукхаха йолчу произведенийн персонажийн цIерш а юкъарчу маьIне а хилла нахана юкъа яьржина: «… ирсе кхоллам хилла Абубешаран, ГIирмсолтин, Мохсолтин, Бож-Iелин, Сутарбин, Маймин. Халкъалахь юкъара (нарицательни) цIерш хилла царах. «Абубешар» олу ша-шех тоам бина, нахана хьалха кураллаш лелош, амма шен сакхташ ца гучу стагах. Эхь дайна, харц-бакъ ца хоржуш, соьман са лоьхург «ГIирмасолта» ву. «МохсолтагIар» тахана а вайн Iедалан даржашкахь болу, халкъаца бала боцу Iедалан куьйгалхойх цхьаберш бу, «Майма» харц лоьралла лелочу цIе-синоним хилла еха. Ткъа «Сутарби» (дукхахдолчу агIор халкъана дукхавезаш волчу актера Дениев Iалвис и роль ловзош гинчаьргара) са а, бIаьрг а меца, сутара, къорам стагаца вусту».5
И дерриге а яздархочун кхолларалла халкъо езаш тIеэцаран билгало ю.
«ДIа – коч, схьа – коч» дийцар дешархошца 8-чу классехь Iаморна программо 2 сахьт делла. Хьалхарчу урокехь дерриг дийцар классехь деша а дешна, цуьнан текст тIехь болх бийр бу. ШолгIачу урокехь дийцаран чулацам а, исбаьхьаллин башхаллаш а къастор кхидIа а кIаргдийр ду.
Литературин программаша иштта билгалдаьхна «ДIа – коч, схьа – коч» дийцар Iаморан хьелаш: «Яздархочун дахарх, кхоллараллех лаьцна хаамаш балар. Дийцар тIехь дайн оьзда, хаза гIиллакх талхош берш Iорабахар. Дахарехь цхьа дика хIума нисделча луш долу совгIат са яккхарехьа дерзийна лелош болчийн яздархочо говза а, беламе а сурт хIоттор.
Персонажийн беламе амалш а, васташ а гайтарехь диалоган маьIна. Дийцаран дIахIоттам а, цунна иштта цIе тилларан маьIна а.
Беламе долчух (юморх) кхетам балар»6.
«ДIа – коч, схьа – коч» Iаморан хь а л х а р а у р о к дIайолайо Хамидов Iабдул-Хьамидан дахарх а, кхоллараллех а лаьцна хаамаш баларца. Хьехархочо доцца дуьйцур ду яздархочун дахарх лаьцна, цIераш йохур ю авторан кхидолчу забаре дийцарийн а, пьесийн а, церан чулацамах, маьIнех мелла а кхетам лур бу. Кхузахь хьехархочо (шена оьшшучу барамехь) пайда оьцур бу лакхахь ялийнчу материалах.
Цул тIаьхьа «ДIа – коч, схьа – коч» дийцар дешархошна хьалха ша доьшур ду я иза дика доьшур долуш хьалххе кечвина дешархо велахь, цуьнга доьшуьйтур ду.
Дийцар деша дуьйлалуш классана хьалха хIоттор ду иштта хаттар:
Дийцаре ладугIуш леррина тидамбе, хIун Iалашо йолуш еара Забу ХелисатагIаьрга?
Юьхьанца хетало и хаттар оьшурий техьа, олий, хIунда аьлча цунна дийцар тIехь жоп долу дела:
«ГIойтIа бевза-безарш болчу еана Забу, Хелисата ша тIе муха оьцу хьожур ю ша, аьлла еанера», — боху дийцархочо.
Амма оцу хаттарх дозаделла ду дийцаран коьрта маьIна. Забу ХелисатагIаьрга иза ган сагатделла а, я и шен гергара лоруш а, я цуьнца гIуллакх долуш а еана яц, леррина цо ша тIе муха оьцу хьажа, иза зен еана ю, мацах цкъа ша цунна хьошалла дина дела. Забуна дагахь дац Хелисат шен берашца муха йоллуш ю хьажар я хьалха ша цунна хьошалла а дина тесна долу гергарло чIагIдар, оьздачу ойланца ца еана иза Хелисат йолчу. Ткъа оцо хоуьйту, мацах ша Хелисатана совгIат деш а, Забус иза даггара дина цахилар, нахана гергахь дика хила, ша йоцург ю моттийта гIерташ иза хилар. Автора и санна долчу хIуманашна дуьхьал хьажийна шен дийцар, адамийн амалшкахь нислуш долчу оцу сакхташца къийсам латтабо цо.
Дешархошка дIакхачо дезаш дерг дийцаран и маьIна ду, цундела оцу гIуллакхаш тIехь ойлаяйта еза цаьрга.
Дийцаран текст ешначул тIаьхьа, хьехархочо жоп долуьйтур ду дешархошка царна хьалха хIоттийнчу хаттарна: ХIун Iалашо йолуш еара Забу ХелисатагIаьрга? Гуттар а бохург санна дешархоша дийцаран текст тIехь ма-дарра жоп ло оцу хаттарна, амма кIорггера ойла а йина, цуьнан маьIнех ца кхуьу уьш хьехархочо гIо ца дича.
Дикачу ойланца еаний Забу Хелисат йолчу?
ЮьхьаIаьржа ца хIотта гIерташ хIун лелийра Хелисата Забу шайга еача?
Стенах воьлу яздархо, стенна дуьхьал ву иза?
Иштта хаттарш а хIиттош, дешархойн жоьпаш тIе а дузуш, кIарг а деш дIахьур ду хьехархочо ш о л гI а ч у у р о к е хь а дийцаран чулацам къастор, цуьнан коьртачу маьIнех дешархой кхетор.
Дийцар тIехь болх беш, дешархой тидам тIебохуьйтур бу яздархочо персонажийн амалш цара буьйцучу маттаца а билгалъяьхна хиларна. Иза къеггина билгалдолу дийцар тIерачу диалогашкахь. Масала, Хелисатан лулахочун Жарадатан амалех дуккха а дерг хIокху цуьнан къамелехь гучудолу:
«ИбрахIим-Хьаьжин чохь Iуьллучу къорIанора тегазчу кIадинах кийсик ма яц сан, вайн тIедаьндолчу Iаьржачу лаьттора, Iаьржа-горга шай соьгахь ца дуьтуш, тхан декъа тIехь йолу нахарташ а гулйина, «Москвич» эца гIала вахана ма ву тхан чуьрниг. Хьо соьга дуй тоьлуьйтуш а ца йоллу, вай гIон долчу эхартора, сайн таро хилча, хьо гIуллакх ца деш а йохуьйтур ма яцара ас», — иштта боху Жарадата шега дехарца еанчу Хелисате.
Дийцар тIерачу персонажийн шегара мах ца хадабо автора, амма царех лаьцна шена хеташ дерг меттан исбаьхьаллин гIирсашца къеггина гучудаьккхина цо. Забу ХелисатагIаьргахь а Iийна, цо совгIатана коч а елла, новкъа а яьккхина дIайоьдуш яра:
«Кхана доххал гена ялале, газет а даьстина, шена еллачу кIадене хьаьжира Забу. Дукха цунна реза цахиларна, цуьнан лахара балда, деман гала санна, хьаьвзина дIахIоьттира, ши цкъоцкъам айаделира».
Кхузахь далийначу цуьнан балда, «деман гала санна, хьаьвзина дIахIоьттира» бохучу дустаро шера гойту яздархо оцу шен персонажана реза воцуш хилар.
Авторан ойла билгалйоккхуш ду дийцар тIера Курбикин лулахочо Забуга ден къамел: «Забу, массарел а дика и дIа коч, схьа коч, боху хIума вай ваьшна юкъара дIадаьккхича хир дара. И совгIат дар дац. Цкъа-делахь, ваьшна и коч юхалур ю аьлла хетачунна бен вай и луш а яц. Цул совнаха, ваьш и елларг кех яьлла а ялале «оха кучана кIади а елла яхийти иза», бохуш дозаллин къамелаш деш, ваьш елла коч массарна а хаийта гIерташ лела вай. Иза а оьзда хIума дац. Ваьшна схьа коч елча, «аса дIа диканиг еллера, суна вониг елла», бохуш тIекхаьч-кхаьчначохь и дуьйцуш а лела вай. Нагахь санна, цхьа хIума ца нисделла, дIа кIади еллачо схьа кIади ца луш меттиг нислахь, цунах дийнна эладита до вай. Ма аьлла дIадан нислуш дац и совгIат. И шен цанисделларг и нисдан гIерташ холчахIуттий бIаьрза хьаьвза.
Уьш совгIаташ дарш а я гергалонаш чIагIдарш а дац. Мелхо а вовшашна цатамаш барш а ду, вовшашна ца оьшу сингаттамаш бахарш а ду.
Стеган вахарехь цхьа дезде деана — зуда ялийна меттиг хилча, кIант я йоI дешна даьлча, я хаза шен гIуллакх дан гIерташ воллу да-нана доцу жимха хьаста, цунна, я уьш санна долу кхидолу гIуллакхаш бахьана долуш, шен дан тарлуччул совгIат дар хаза ду. Амма, схьаелла дела дIаяла еза бохуш и кучамаш дIай-схьай хуьйцуш лелош дерш ца оьшуш ду. Уьш дита деза вай».
Оцу къамелехь гучудолу дийцаран коьрта маьIна а.
Хамидов Iабдул-Хьамида къоман дахарехь долу оьзда гIиллакхаш, цIена гIуллакхаш чIагIдо, ткъа моттаргIанаш лелор, наха а до иштта, бохуш, ца оьшург лело гIертар, дагахь цхьаъ долуш, тIехула кхин лелоран гIуллакхаш беламе а дохуш, царна дуьхьал къийсам латтабо.
«ДIа – коч, схьа – коч» цIе йолу дийцар, Хамидов Iабдул-Хьамидан дукхахйолу произведенеш а санна, забаре, беламе ду. Забаре произведенешкахь яздархоша адамийн амалшца долу айпениг беламе даьккхина гайтарца, цунна дуьхьал къийсам латтабо. Сатирически произведенешкахь санна, Iаьржачу басаршца аьшнаш а вина, лах ца во кхузахь яздархочо шен турпалхо. Цуьнца долу кхачамбацарш исбаьхьаллин кепехь забаре дерзадой, беламе дохий гIо до турпалхочунна царах мукъа вала, шен амалера уьш дIадаха. Оцу произведенешкахь сюжет хIоттор а, мотт а, берриге исбаьхьаллин гIирсаш а забарениг, беламениг кхолларе хьажийна бу. Иза къеггина гуш ду «ДIа – коч, схьа – коч» дийцар тIехь а.
Забаре произведенийн оцу башхаллех кхетор бу дешархой, беламе долчух кхетам лур бу царна.
ЦIахь дешархоша «ДIа – коч, схьа – коч» дийцар юха а доьшур ду, хьехархочо шайна хьалха хIиттийнчу хаттаршна дуьззина жоьпаш а луш, дийцар къасто кечам бийр бу.
|
